اختلالات رفتاری در کودکان را چگونه تشخیص دهیم؟

رفتار افراد بسته به سن، شخصیت، رشد عاطفی و محیط تربیتی آنهاست. به طور کلی، اگر رفتار یک کودک از نظر اجتماعی، رشدی و فرهنگی مناسب باشد، عادی تلقی می شود. اما باید عنوان کرد که والدین برای مقابله با مشکلات رایج رفتاری کودکان می‌توانند راه‌هایی را برای شناسایی این گونه رفتارها فرا بگیرند.

از جمله رایج ترین اختلالات رفتاری که در کودکان وجود دارد، می توان به اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)، اختلال سلوک (OC) و اختلال کم ‌توجّهی_بیش ‌فعالی (ADHD) اشاره کرد. این سه اختلال رفتاری نشانه‌های مشترکی دارند به‌همین دلیل تشخیص آنها دشوار و زمان‌بر می باشد. یک کودک یا نوجوان ممکن است همزمان دو اختلال داشته باشد. عوامل تشدیدکننده دیگر مشکلات عاطفی، اختلالات خلقی، مشکلات خانوادگی و سوءاستفاده مواد می باشند.

اختلال نافرمانی مقابله جویانه

نوع خاصی از اختلال رفتاری که به آن اختلال نافرمانی مقابله ای یا ODD می ‌گویند، با رفتارهای مختل ‌کننده همراه می باشد. از جمله نشانه های این اختلال سرپیچی، ناسازگاری و رفتار مقابله جویانه در برابر فرد مقابل می باشد. به نقل از کلینیک مایو کودکی که اختلال نافرمانی مقابله ای داشته باشد به‌ صورت دائم یعنی بیش از ۶ ماه رفتار مخالف و مختل‌ کننده دارد. برخی از نشانه‌ های ODD بدخلقی‌های مداوم، بحث ومشاجره با بزرگترها، سرپیچی از پذیرش قوانین، مقصر کردن دیگران بخاطر هر اشتباه و بدرفتاری، خشم، رفتار خصمانه، مشکل درسی یا عدم توانایی برقراری ارتباط دوستانه می باشد.

اختلال سلوک (OC)

اختلال سلوک مجموعه ‌ای پایدار از رفتارهایی در کودک یا نوجوانان است که به مرور زمان شکل می‌ گیرند و تحول می‌ یابند و معمولاً مشخصه اختلال سلوک یکی از اختلالات روانی است که در کودکی یا نوجوانی تشخیص داده می‌شود. این اختلال وجود یک الگوی تکراری و مداوم از رفتاری است که در آن حقوق اساسی دیگران یا مقررات زیر پا گذاشته می‌شود.

اختلال کم‌ توجّهی – بیش‌ فعالی (ADHD)

این نوع اختلال یک اختلال رفتاری رشدی است. فرد معمولاً توانایی دقت و تمرکز بر روی یک موضوع را نداشته، یادگیری در او کُند می باشد و از فعالیت بدنی غیرمعمول و بسیار بالایی برخوردار می باشد. این اختلال با فقدان توجه، فعالیت بیش ‌از حد، رفتارهای تکانشی یا ترکیبی از همه این موارد همراه می باشد.

عوامل خطرساز اختلالات رفتاری در کودکان

علت ها و عوامل بروز این سه اختلال همچنان ناشناخته باقی مانده است ولی از جمله عوامل خطرساز آنها عبارت می باشد از:

• جنسیت: باید عنوان کرد پسرها بیش از دخترها دچار اختلالات رفتاری می شوند. اما همچنان این مسئله نامشخص است که این تفاوت در دو جنس به دلیل تفاوت های ژنتیکی می باشد یا تفاوت های اجتماعی.
• بارداری و تولد: بارداری های دشوار، تولد زودهنگام و وزن کم در برخی موارد در مشکلات رفتاری آینده تاثیرگذار می باشد.
• مزاج: در کودکانی که تربیت‌شان دشوار است و از سنین کم زودجوش و پرخاشگر می باشد این احتمال بیشتر وجود دارد که در آینده دچار اختلالات رفتاری شوند.
• زندگی خانوادگی: اختلالات رفتاری در خانواده‌های دارای مشکل با احتمال بیشتری همراه است. در خانواده‌هایی که خشونت خانگی، فقر، کم‌توجهی والدین یا سوءاستفاده از مواد وجود دارد خطر ابتلا به این نوع اختلال افزایش پیدا می کند.
• مشکلات یادگیری: اغلب بین مشکلات خواندن و نوشتن و مشکلات رفتاری همبستگی وجود دارن.
• عقب‌ماندگی ذهنی: احتمال اختلالات رفتاری در کودکان عقب‌مانده دوبرابر بیشتر از کودکان عادی است.
• رشد مغزی: بررسی‌ها حاکی از آن است که در کودکان بیش‌ فعال بخش هایی از مغز که کنترل توجه را بر عهده دارند کمتر فعال می باشند.

اختلالات رفتاری مخرب از اختلالات پیچیده‌ای هستند و در این بین  نیز عوامل مختلفی وجود دارد که ممکن است در بروز آنها موثر باشد. به عنوان مثال، این امکان وجود دارد کودکی که رفتارهای نابهنجار اختلال سلوک را از خود به معرض نمایش می گذارد به اختلال کم توجهی بیش فعالی، اضطراب، افسردگی و مشکلات خانوادگی نیز مبتلا باشد.

از جمله روش های تشخیص این نوع اختلالات عبارتند از:

• تشخیص توسط یک متخصص مثل روانشناس، روانپزشک یا پزشک اطفال.
• انجام مصاحبه‌ های عمیق و دقیق با کودک، والدین و معلمان او
• استفاده از پرسشنامه‌ها یا چک لیست‌های رفتاری.

همچنین باید عنوان کرد که کنترل عوامل استرس‌‌زای حادی که احتمالا باعث بروز مشکلات رفتاری کودک شده است نیز در این بین اهمیت زیادی دارد. به عنوان مثال، بیماری یکی از والدین یا تمسخر و تحقیر توسط کودکان دیگر ممکن است باعث تغییرات ناگهانی در رفتارهای معمول یک کودک شوند که این عوامل باید از ابتدای امر مورد توجه قرار بگیرند.

 برخی اختلالات رفتاری در کودکان درمان پذیر می باشند

در پایان توجه به این نکته حائز اهمیت است که بخش منطقی مغز هنوز در کودکان زیر ۳ سال ایجاد نشده و به‌همین دلیل نیز آنها بر اساس احساسات خودشان رفتار می‌کنند. کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری که درمان نشده‌اند در بزرگسالی دچار مشکلات زیادی خواهند شد. به طور کلی مداخله هرچه زودهنگام تر باشد نتیجه بهتری حاصل می شود. با بزرگتر شدن، عقلانیت نیز بهبود پیدا می کند اما در مدیریت احساساتشان هنوز به حمایت والدین نیاز دارند. خوشبختانه، رفتارهای جزئی غیرطبیعی را می‌توان از طریق رفتار درمانی و تغییر در سبک‌های فرزندپروری اصلاح کرد.

صفیه رجائی هرندی

Safiyehrajaee@gmail.com