اگر امروز برخی جریان‌ها تلاش می‌کنند ۱۳ آبان را به یک «مناسبت احساسی و تقویمی» تقلیل دهند، دقیقاً برای این است که فراموش شود چه کسانی پرده نفاق و تزویر را از چهره آمریکا کنار زدند. آن‌ها نه رجال سیاسی بودند و نه وزیر. بلکه دانش‌آموزانی بودند که حقیقت را زودتر از سیاستمداران فهمیدند. آن روز، نوجوانان به ما نشان دادند که آمریکا «سفارتخانه» نداشت، «اتاق عملیات» داشت. آن‌ها نشان دادند گاهی صفحه تاریخ در اتاق‌های مذاکره ورق نمی‌خورد؛ از روی دیوارهای سفارت هم ورق زده می‌شود.
نکته مهم آن است که ۱۳ آبان پیش از «تسخیر سفارت»، با «تبعید» گره خورد. در همین روز در سال ۱۳۴۳، امام خمینی (ره) پس از اعتراض به لایحه کاپیتولاسیون، تبعید شد و نخستین جرقه‌های مقابله با نفوذ و سلطه خارجی روشن گردید. ۱۳ آبان از همان ابتدا «روز بیداری علیه دست‌های پنهان قدرت» بود؛ قبل از آن که دانش‌آموزان در ۵۸ آن را جهانی کنند.
۱۳ آبان به افکار عمومی دنیا نشان داد که انقلاب اسلامی فقط پیروزی یک ملت علیه یک رژیم نبود، بلکه پیروزی «آگاهی نسل جوان» بر «ارتجاع سیاه سیاسی» بود. این نسل، قبل از آنکه به سن «رأی» برسد، به سن «فهم» رسیده بود. شاید راز بزرگ ماجرا همین است، آن‌ها نظاره‌گر نبودند، بازیگر بودند و از مخاطب سیاست به معادله‌گر سیاست تبدیل شدند. در آستانه انقلاب اسلامی، مدارس فقط محل درس نبود؛ سنگر بیداری بود. دانش‌آموزان با پخش اعلامیه‌ها، با راهپیمایی در برابر مدارس، با تحریم کلاس‌های درس و با شجاعت در مقابل ساواک، اولین «جریان جوانِ مقاومت» را ساختند. در بسیاری از استان‌ها، حضور دانش‌آموزان در راهپیمایی‌ها، تصویر تازه‌ای از انقلاب را ارائه کرد. انقلابی که از طبقه روشنفکر و روحانیت عبور کرد و به «بدنه آینده‌ساز کشور» رسید. این همان نقطه‌ای است که پایگاه مردمی انقلاب را از یک نهضت صرفاً سیاسی به «پروژه تغییر تمدنی» تبدیل کرد.
این روحیه بعدها در دفاع مقدس تداوم یافت. بیش از ۵۵۰ هزار دانش‌آموز به جبهه اعزام شدند و بنا بر آمار رسمی، بیش از ۳۶ هزار نفر از آنان به شهادت رسیدند. این ارقام فقط برای این نیست که بدانیم چند نفر جنگیدند؛ بلکه نشان می‌دهد که چند نفر «زودتر از عمر تقویمی، بالغ شدند».
اما چرا ۱۳ آبان تبدیل به «انقلاب دوم» شد؟ پاسخ آن در یک کلیدواژه نهفته است؛ «افشاگری!». تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، یک حرکت نمادین صِرف نبود؛ یک «پرده‌برداری» بود. اسناد به‌دست‌آمده نشان داد که آمریکا نه در مقام یک سفارت، بلکه در مقام «طراح عملیات نفوذ و مدیریت سیاسی» در ایران فعالیت می‌کرد. نام‌هایی که بعدها در این اسناد آشکار شد – از جمله عباس امیرانتظام – ثابت کرد که نفوذ، توهّم توطئه نبود، واقعیت میدانی بود. امیرانتظام تنها یک چهره سیاسی نبود؛ او یک نقطه اتصال بود بین دولت وقت و سفارت جاسوسی آمریکا و باعث شد دولت موقت به‌جای مواجهه با حقیقت، در برابر افشاگری، «انفعال» و «مماشات» را انتخاب کند.
همین‌جاست که نقش دانش‌آموزان برجسته می‌شود. در لحظه‌ای که مقامات رسمی وقت، هنوز مردد بودند، نسلی که نه کرسی حکومتی داشت و نه تشریفات و ساختار اداری را می‌شناخت، مسیر آینده را به‌درستی تشخیص و طی مسیر کرد. در حقیقت، دانش‌آموزان نگذاشتند انقلاب اسلامی به یک تجربه نیمه‌تمام و نصفه‌راه تبدیل شود. اگر ۲۲ بهمن پایان رژیم پهلوی بود، ۱۳ آبان آغاز «هوشیاری ضد نفوذ» بود. به همین دلیل امام خمینی (ره) در ۱۴ آبان ۱۳۵۸ در دیدار کارکنان بیمه مرکزی فرمودند: «این حرکت، انقلاب دوم است و از اولی مهم‌تر».
این اتفاق از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز یک واقعه تکمیلی در هویت انقلاب است. ایشان در ۲۹ مهر ۱۳۸۷ (در آستانه ۱۳ آبان) در دیدار جمعی از دانش‌آموزان و دانشجویان تصریح کردند: «سیزدهم آبان، روز بسیار مهمی است… آینده این مملکت در دست دانش‌آموزان است». این جمله یک توصیف نیست؛ یک «نقشه راه» است. پیام آن روشن است: اگر آینده در دست دانش‌آموزان است، پس تحریف گذشته، اوّلین ابزار برای دزدیدن آینده آنان خواهد بود. امروز نیز نزاع بر سر ۱۳ آبان «جنگ روایت‌ها» است. جریان غرب‌گرا می‌خواهد از آن حادثه، یک روایت احساسی، خاطره‌ای و بی‌خطر بسازد؛ در حالی‌که این روز یادآور یک اصل بنیادی است؛ وقتی سیاست رسمی دچار تردید می‌شود، آگاهی مردمی مسیر را باز می‌کند.
این پیام هنوز تازه است. امروز نیز دانش‌آموز اگر منفعل و مصرف‌کننده روایت‌های رسانه‌ای باشد، آینده کشور در معرض تهدید نرم خواهد بود؛ اما اگر آگاه، پرسشگر و صاحب عِرق ملی باشد، همان نقش نسل ۵۸ تکرار می‌شود.۱۳ آبان به ما یادآوری می‌کند که «انقلاب» محصول «پیری تجربه» نبود، محصول «جوانی ایمان» بود. آن نسل نشان داد نوجوان می‌تواند معلم تاریخ باشد و سیاستمدار، شاگرد محتاطی است که دیرتر می‌فهمد و شاید به همین دلیل است که هرگاه تاریخ ایران در موقعیت دوگانه «مقاومت یا عقب‌نشینی» قرار می‌گیرد، باید به کلاس درس ۱۳ آبان بازگردیم؛ جایی که نوجوانان، سیاستمداران را درس دادند.
یاد و خاطره دانش‌آموزان شهید گرامی باد
