در گرمای سوزان تابستان، وقتی دماسنج بالای ۴۰ درجه را نشان می‌دهد، صدای آشنای کولرهای آبی در محله‌های مختلف شهر به گوش می‌رسد. این صدا برای بسیاری از ما نوستالژی روزهای کودکی را زنده می‌کند، زمانی که پشت بام خانه‌ها مملو از کولرهای آبی بود و بوی خنکای پنکه‌های مرطوب، آرامش بخش گرمای طاقت‌فرسای تابستان بود. اما امروز، در جهانی که با بحران کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند، این سوال مطرح می‌شود که آیا این فناوری قدیمی هنوز هم جایگاهی در سیستم خنک‌کننده خانه‌های ما دارد؟ کولرهای آبی، این اختراع به ظاهر ساده اما هوشمندانه، سال‌هاست که به عنوان یکی از اصلی‌ترین روش‌های خنک‌کنندگی در مناطق گرم و خشک مورد استفاده قرار می‌گیرد. اساس کار آنها ساده است: با عبور هوا از روی پدهای مرطوب، آب تبخیر شده و هوای خنک تولید می‌کند. اما همین فرآیند به ظاهر بی‌ضرر، مصرف آب قابل توجهی دارد. یک کولر آبی متوسط در طول یک روز گرم تابستانی می‌تواند بین ۵۰ تا ۱۰۰ لیتر آب مصرف کند. وقتی این رقم را در تعداد روزهای گرم سال و تعداد کولرهای نصب شده در شهرها ضرب کنیم، به ارقام نجومی می‌رسیم که هر مدیر برنامه‌ریز آب را به وحشت می‌اندازد.
در بسیاری از کشورهای جهان که با مشکل کم‌آبی مواجه هستند، کولرهای آبی سنتی یا کاملاً منسوخ شده‌اند یا با محدودیت‌های شدیدی روبرو هستند. استرالیا، این کشور پهناور با اقلیم خشک، تا دهه ۲۰۰۰ میلادی استفاده گسترده‌ای از کولرهای آبی داشت. اما با بروز خشکسالی‌های شدید، دولت استرالیا برنامه‌های تشویقی برای جایگزینی این سیستم‌ها با نمونه‌های مدرن تر به اجرا گذاشت. امروزه در شهرهای بزرگ استرالیا کمتر می‌توان کولر آبی سنتی پیدا کرد. به جای آن، از سیستم‌های تبخیری مدرن استفاده می‌شود که تا ۷۰ درصد مصرف آب کمتری دارند و بازدهی انرژی بهتری ارائه می‌دهند. در خاورمیانه، داستان متفاوت است. امارات متحده عربی با وجود ثروت نفتی فراوان و توانایی مالی برای تأمین آب شیرین از طریق نمک‌زدایی، استفاده از کولرهای آبی سنتی را ممنوع کرده است. دلیل این تصمیم به ظاهر عجیب، مصرف آب بسیار بالای این سیستم‌هاست. برآوردها نشان می‌دهد که اگر استفاده از کولرهای آبی در دبی آزاد بود، روزانه به اندازه ۱۰ استخر المپیک آب مصرف می‌شد! به جای آن، ساختمان‌ها از سیستم‌های تهویه مطبوع مرکزی با بازدهی بالا استفاده می‌کنند که اگرچه مصرف برق بیشتری دارند، اما در کشوری که انرژی ارزان است و آب گران، این معامله به صرفه محسوب می‌شود. در ایالت‌های غربی آمریکا مانند آریزونا و نوادا که اقلیمی مشابه ایران دارند، استفاده از کولرهای آبی اگرچه کاملاً ممنوع نشده، اما تحت قوانین بسیار سخت‌گیرانه‌ای قرار دارد. در این ایالت‌ها، نصب هر سیستم خنک‌کننده تبخیری ملزم به استفاده از سیستم‌های بازیافت آب است. علاوه بر این، جریمه‌های سنگینی برای هدررفت آب در نظر گرفته شده است. برخی شهرها حتی برنامه‌های تشویقی برای جایگزینی کولرهای آبی قدیمی با مدل‌های کم‌مصرف ارائه می‌دهند.
اما در ایران، کولرهای آبی هنوز هم سهم قابل توجهی از بازار سیستم‌های خنک‌کننده را به خود اختصاص داده‌اند. دلایل این تداوم استفاده متنوع است: قیمت پایین خرید و نصب نسبت به سیستم‌های جایگزین، هزینه عملیاتی کمتر (به خصوص با قیمت‌های یارانه‌ای آب و برق)، و عادت دیرینه مردم به استفاده از این سیستم. با این حال، با توجه به بحران آب در ایران، به نظر می‌رسد روزهای کولرهای آبی سنتی شماره‌شده است.
راه‌حل‌های جایگزین متعددی برای این چالش وجود دارد. کولرهای آبی نسل جدید که با مصرف آب ۵۰ درصد کمتر کار می‌کنند، یکی از این گزینه‌هاست. این دستگاه‌ها با استفاده از چرخه بسته آب و سیستم‌های بازیافت رطوبت، می‌توانند همان میزان خنک‌کنندگی را با مصرف آب بسیار کمتری ارائه دهند. گزینه دیگر، سیستم‌های هیبریدی هستند که ترکیبی از خنک‌کنندگی تبخیری و روش‌های دیگر را به کار می‌گیرند. استفاده از آب خاکستری (آب بازیافتی از مصرف خانگی) برای کولرهای آبی نیز می‌تواند راه‌حل هوشمندانه‌ای باشد. در این روش، آب مورد استفاده برای شستشوی لباس یا ظروف (پس از تصفیه اولیه) می‌تواند برای خنک‌کردن هوا مورد استفاده قرار گیرد. این راه‌حل به ویژه در مجتمع‌های مسکونی بزرگ می‌تواند بسیار مؤثرباشد. فناوری‌های نوین دیگری نیز در حال ظهور هستند که می‌توانند بدون مصرف آب، همان احساس خنکای تبخیری را ایجاد کنند. کولرهای ژئوترمال که از دمای پایین زیر زمین برای خنک‌کردن هوا استفاده می‌کنند، یکی از این نمونه‌هاست. اگرچه هزینه اولیه نصب این سیستم‌ها بالاست، اما در بلندمدت می‌توانند بسیار مقرون به صرفه باشند.
نکته مهم این است که تغییر از کولرهای آبی سنتی به سیستم‌های مدرن‌تر نیازمند یک برنامه جامع است که هم جنبه‌های فنی و هم جنبه‌های اجتماعی را در نظر بگیرد. از یک سو، باید فناوری‌های جایگزین به اندازه کافی توسعه یافته و در دسترس باشند. از سوی دیگر، مردم باید از مزایای این تغییر آگاه شوند و انگیزه کافی برای پذیرش آن را داشته باشند. در این میان، نقش دولت و نهادهای سیاست‌گذار بسیار حیاتی است. ارائه یارانه برای جایگزینی کولرهای قدیمی، وضع استانداردهای اجباری برای مصرف آب در سیستم‌های خنک‌کننده، و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه فناوری‌های جدید، همه می‌توانند به تسریع این گذار کمک کنند. آینده سیستم‌های خنک‌کننده در ایران و دیگر کشورهای کم‌آب به احتمال زیاد ترکیبی از چند فناوری مختلف خواهد بود. در این ترکیب، ممکن است هنوز هم از اصل خنک‌کنندگی تبخیری استفاده شود، اما با روش‌های هوشمندانه‌ای که مصرف آب را به حداقل می‌رسانند. شاید روزی برسد که کولرهای آبی سنتی فقط در موزه‌های فناوری پیدا شوند، همان‌طور که امروز بخاری‌های نفت‌سوز قدیمی به تاریخ پیوسته‌اند.
