در سال‌های اخیر، ایران با پدیده گرد و غبار به‌صورت فزاینده‌ای مواجه شده است، به‌طوری‌که این معضل نه تنها بر کیفیت هوا و سلامت مردم تأثیر گذاشته، بلکه چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی گسترده‌ای را نیز ایجاد کرده است. منشأ این گرد و غبارها عمدتاً ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی است. در بعد داخلی، خشک‌شدن تالاب‌ها و دریاچه‌هایی مانند هورالعظیم، دریاچه ارومیه و بختگان نقش بسزایی در تولید ریزگردها دارد. کاهش بارندگی‌ها، مدیریت نادرست منابع آب و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی باعث شده تا این مناطق به کانون‌های تولید گرد و غبار تبدیل شوند.
از سوی دیگر، بیابان‌زایی ناشی از تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی مانند کشاورزی غیراصولی، قطع درختان و چرای بی‌رویه دام نیز به تشدید این مشکل دامن زده است. در بعد منطقه‌ای، کشورهای همسایه مانند عراق، سوریه و عربستان نیز به‌ویژه در فصل‌های گرم سال، منشأ گرد و غبارهایی هستند که با وزش بادهای شدید به ایران منتقل می‌شوند. جنگ‌زدگی و نابودی پوشش گیاهی در عراق و سوریه، خشک‌شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها در این کشورها و گسترش بیابان‌ها در عربستان از عوامل اصلی تشدید این پدیده در سطح منطقه هستند. تغییرات آب‌وهوایی جهانی نیز به‌عنوان یک عامل کلیدی، باعث کاهش رطوبت خاک و افزایش دمای هوا شده که این خود زمینه را برای تشکیل ریزگردها فراهم می‌کند.
اثرات این پدیده بر سلامت انسان‌ها بسیار جدی است. ذرات ریز گرد و غبار می‌توانند به راحتی وارد سیستم تنفسی شده و باعث بروز بیماری‌هایی مانند آسم، برونشیت، آلرژی و حتی مشکلات قلبی‌عروقی شوند. کودکان، سالمندان و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای بیشتر در معرض خطر هستند. علاوه بر این، کاهش دید ناشی از گرد و غبار می‌تواند به افزایش تصادفات جاده‌ای و اختلال در حمل‌ونقل هوایی منجر شود.
از نظر اقتصادی نیز، آسیب به محصولات کشاورزی، کاهش بهره‌وری نیروی کار و افزایش هزینه‌های درمانی از پیامدهای این معضل هستند. از جنبه زیست‌محیطی، گرد و غبارها می‌توانند بر اکوسیستم‌های طبیعی تأثیر منفی بگذارند و تعادل زیست‌بوم‌ها را برهم بزنند. با وجود این چالش‌ها، راهکارهای متعددی وجود دارد که مردم می‌توانند برای کاهش آسیب‌های ناشی از گرد و غبار به کار بگیرند. در سطح فردی، استفاده از ماسک‌های مناسب مانند ماسک‌های N95 در روزهای آلوده می‌تواند از ورود ذرات خطرناک به دستگاه تنفسی جلوگیری کند. همچنین، محدود کردن فعالیت‌های بیرون از خانه در روزهایی که غلظت گرد و غبار بالا است، به‌ویژه برای گروه‌های حساس، ضروری است. در خانه نیز می‌توان با نصب دستگاه‌های تصفیه هوا و استفاده از سیستم‌های تهویه مناسب، کیفیت هوای داخلی را بهبود بخشید. مرطوب‌نگه‌داشتن فضای خانه و استفاده از پرده‌های ضخیم نیز می‌تواند تا حدی از ورود ذرات گرد و غبار جلوگیری کند.
از نظر اجتماعی، افزایش آگاهی عمومی درباره خطرات گرد و غبار و روش‌های مقابله با آن از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به کاهش تبعات این پدیده کمک کند. مشارکت مردم در کاشت درختان و احیای پوشش گیاهی نیز راهکاری بلندمدت برای مقابله با بیابان‌زایی و کاهش کانون‌های گرد و غبار است. حمایت از طرح‌های آبخیزداری و مشارکت در برنامه‌های حفاظت از محیط‌زیست می‌تواند به تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش آن کمک کند. در سطح کلان‌تر، همکاری‌های منطقه‌ای بین ایران و کشورهای همسایه برای مقابله با کانون‌های گرد و غبار ضروری است. این همکاری‌ها می‌تواند شامل تبادل اطلاعات، اجرای پروژه‌های مشترک احیای تالاب‌ها و جنگل‌کاری باشد.
باید توجه داشت که حل مشکل گرد و غبار نیازمند عزم ملی و بین‌المللی است. اگرچه مردم می‌توانند با رعایت نکات ایمنی از خود محافظت کنند، اما بدون اقدامات اساسی برای مقابله با خشک‌شدن تالاب‌ها، بیابان‌زایی و تغییرات اقلیمی، این معضل به‌صورت ریشه‌ای حل نخواهد شد. بنابراین، علاوه بر راهکارهای فردی، فشار بر دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی برای اجرای سیاست‌های پایدار در مدیریت منابع آب و خاک ضروری است. تنها با ترکیبی از اقدامات پیشگیرانه، حفاظتی و مشارکت عمومی می‌توان امید داشت که در آینده از شدت این پدیده کاسته شده و زندگی سالم‌تری برای نسل‌های آینده فراهم شود.
