مالیات بر ارزش افزوده یکی از انواع مالیات های مستقیم است که بر اساس ارزش افزوده در هر مرحله تولید و توزیع کالاها و خدمات اعمال می‌شود، به این معنی که در اخذ مالیات بر ارزش افزوده هر بار که کالا به فروش می‌رسد، از فروشنده دریافت و توسط دولت جمع آوری می‌شود. در کشورهای توسعه یافته ، مبلغ آن به طور عمده به دو شکل دریافت می‌شود:
- سیستم غیرمستقیم (اندازه‌گیری مالیات در هر مرحله): در این روش،مبلغ آن در هر مرحله تولید و توزیع کالاها و خدمات اعمال می‌شود. هر فروشنده در هر مرحله ، مبلغ آن را از خریدار خود دریافت می‌کند و سپس این مبلغ را به دولت پرداخت می‌کند. در نهایت، مالیات بر ارزش افزوده از طریق معاملات نهایی با مشتریان نهایی (عمده فروشان یا خرده فروشان) جمع‌آوری می‌شود.
- سیستم مستقیم (اندازه‌گیری مالیات در مرحله نهایی): در این روش، مالیات بر ارزش افزوده فقط در مرحله نهایی فروش به مشتریان نهایی اعمال می‌شود. بنابراین، در هر مرحله قبل از فروش نهایی،مبلغ آن دریافت نمی‌شود. این روش معمولاً برای کسب و کارهای کوچک تر و ساده تر استفاده می‌شود.
در هر دو سیستم ذکر شده، مالیات بر ارزش افزوده ، درآمد مهمی برای دولت ها به شمار می‌رود و برای تأمین بخشی از هزینه های عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، برخی کشورها ممکن است استثناءها و نرخ های مختلف مالیاتی را برای برخی اقلام خاص، مانند مواد غذایی اساسی یا خدمات بهداشتی، اعمال کنند. البته، ساختار دقیق آن و قوانین مربوطه در هر کشور ممکن است متفاوت باشد و بسته به سیاست‌های مالی و اقتصادی هر کشور تغییر کند.
مراحل اصلی اعمال این امر در این کشورها عموما مشابه است. نخست ثبت نام و شماره دهی است. تاجران و فروشندگان که تحت قوانین مالیات بر ارزش افزوده واجد شرایط هستند، باید در سازمان یا دفتر مالیاتی مربوطه ثبت نام کنند . این شماره‌ها برای شناسایی تاجران و فروشندگان در سیستم مالیاتی استفاده می‌شوند. سپس در هر مرحله از فروش کالا یا خدمات، فاکتوری صادر می‌شود که شامل مبلغ کل و مبلغ مالیات است. این مبلغ معمولاً به صورت جداگانه در فاکتور درج می‌شود و به خریدار تحویل داده می‌شود.
در هر مرحله از فروش، فروشنده مبلغ آن را از خریدار دریافت می کند و در قبال آن، یک فیش یا سند مالیاتی صادر می‌کند. این مبلغ سپس توسط فروشنده به دفتر مالیاتی پرداخت می‌شود. در برخی حالات، تاجران و فروشندگان می توانند اعتبارات مالیاتی را دریافت کنند. اعتبارات مالیاتی معمولاً به دلیل مالیات بر ارزش افزوده پرداختی بر روی خریدهای انجام شده در مراحل قبلی است. همچنین، در صورتی که مالیات بر ارزش افزوده در یک مرحله بیشتر از مالیاتی باشد که در مرحله قبلی پرداخت شده است، تفاوت مبلغ مالیات به عنوان مالیات قابل استرداد به تاجر برگشت داده می‌شود.
نرخ آن در کشورهای توسعه یافته می‌تواند متفاوت باشد. برخی کشورها نرخ ثابتی را برای آن تعیین می‌کنند، در حالی که بعضا کشورها از سیستم نرخ های متغیر استفاده می‌کنند که بسته به نوع کالا یا خدمات، نرخ مالیات متفاوت است. کشورهای مختلف معافیت‌های مالیاتی متفاوتی را برای برخی کالاها و خدمات در نظر می‌گیرند. برخی از کالاها و خدمات ممکن است معاف از مالیات بر ارزش افزوده شوند یا با نرخ کمتری مالیات مستهلک شوند. این معافیت ها معمولاً برای کالاها و خدمات اساسی مانند مواد غذایی، داروها و خدمات بهداشتی اعمال می‌شود.
در برخی کشورها ، تاجران و فروشندگان می‌توانند مقدار آن را از مبلغ کل فروش کسر کرده و تنها مبلغ خالص را به دست بیاورند. در این صورت، مسئولیت پرداخت آن به عهده خریداران می‌باشد . در دیگر کشورها، مالیات بر ارزش افزوده به طور کامل توسط تاجران و فروشندگان دریافت شده و سپس باید به دفتر مالیاتی پرداخت شود.
کشورهای توسعه یافته ممکن است در فعالیت‌های تجاری بین‌المللی نیز قوانین مالیاتی خاصی داشته باشند. به عنوان مثال، قوانین مالیاتی مرتبط با واردات و صادرات، مفاهیم مانند مالیات بر ارزش افزوده صادراتی و قوانین مالیاتی مرتبط با معاملات بین‌المللی ممکن است در هر کشور متفاوت باشد. توسعه سیستم مالیاتی در بسیاری از کشورهای توسعه یافته بسیار حائز اهمیت است. در بسیاری از این کشورها ، از فناوری های نوین مانند مالیات بر ارزش افزوده الکترونیکی، اتوماسیون در اجرای مالیات بر ارزش افزوده و توسعه سیستم های گزارش دهی و تسهیلات برای تسهیل پرداخت و تسویه مالیات استفاده می‌شود.
