لزوم تغییر الگوی کشت برای کاهش مصرف آب

درتابستان داغ امسال، کمتر ایرانی از بحران آب در کشور بی اطلاع است. بحرانی که بسیار جدی به نظر می رسد. شواهد نشان می دهد که خشکسالی و کمبود آب در ایران از مرز هشدارها گذشته است. چرا که در اکثر مناطق ایران، سطح آب به شدت پایین رفته، تعدادی از رودخانه کاملا خشک و روستاهای حاشیه ی آن ها خالی از سکنه شده اند. گزارشی که ناسا از وضعیت گرمایش جهانی و خشکسالی ارائه داده است، نتیجه ی خوشایندی برای ما ایرانیان ندارد و کسب رتبه ی چهارم برای ایران از بین 45 کشوری که در معرض خشکسالی قرار دارند، رتبه ی امیدوار کننده ای نیست. البته معضل و بحران خشکسالی تنها مختص کشور ما نیست و این بحران هم اکنون دامنگیر بسیاری از کشورها و حتی تعدادی از ایالت های غربی آمریکا به خصوص کالیفرنیا نیز شده است.
اما شرایط کم آبی و خشکسالی که در ایران با آن مواجه هستیم را می توان از ابعاد و زاویه های گوناگون مورد بررسی قرار داد.

در روزهایی که بسیاری، انگشت اتهام کم آبی را به سوی مصارف خانگی نشانه گرفته اند و هشدارها در زمینه ی کاهش مصرف آب و وضعیت ذخایر آبی کشور مرتبا به گوش می رسد، کمتر کسی به هدر رفت عمده ی آب در زمین های کشاورزی توجه دارد. هدر رفتی که از دیدگاه کارشناسان و متخصصان این حوزه عامل اصلی بی آبی و مدیریت ناصحیح منابع آبی معرفی می گردد.  سهم و نقش کشاورزی و زراعت درحصول پیشرفت اقتصادی یک کشور بسیار برجسته و تاثیرگذار بوده و حداقل بخش قابل توجهی از کشورها و جوامع توسعه یافته ، دستیابی به این مهم را در راس امور خود
قرار داده اند.
در شرایطی كه مدیریت منابع آبی كشور ضعف‌های فراوانی دارد، باید در روند کنونی تجدید نظر جدی شود و حركت به سمت كشاورزی مدرن و کاهش مصرف آب یكی از راه‌های نجات این بخش است. در نقطه مقابل، موفق نشدن در کشاورزی و وابستگی این حوزه به سایر کشورها، به شدت توسعه ی اقتصادی کشورها را تحت الشعاع قرار داده و حتی تهدیدی برای  امنیت ملی کشورها به حساب می آید. اما یکی از ایراداتی که کارشناسان و صاحب نظران در این شرایط آبی کشور به کشاورزی ایران وارد می دانند، به سنتی بودن آن باز می گردد. البته نه تنها نوع آبیاری سنتی، تامین و برخورداری از ماشین آلات و ادوات پیشرفته ی کشاورزی نیز یکی از زنجیره های مکمل زراعت مدرن به شمار می رود.  تجهیز اراضی کشاورزی به سیستم آبیاری مدرن و توسعه ی شبکه های فرعی آبیاری، تجهیز و نوسازی اراضی و استفاده از دانش و یافته های نو برای رسیدن به اهداف اقتصاد مقاومتی در کنار کشت های سازگار با مناطق کم آب ایران می تواند از مهم ترین اقدامات مقابله با بحران کم آبی در بخش کشاورزی باشد. بیان این صورت مسئله در حالیست که هنوز بخش اعظمی از زمین های زراعی ایران به روش های سنتی آبیاری می شوند. در آبیاری مدرن می توان راندمان بیست درصد آبیاری سنتی را تا نود درصد افزایش داد و سطح زیر کشت را نیز تا سه برابر معمول افزایش داد تا از هدررفت بیهوده ی منابع آب شیرین جلوگیری کرد. از 165 میلیون هکتار مساحت کل کشور، حدود 37 میلیون هکتار را اراضی مناسب کشت تشکیل داده اند که به دلیل محدودیت منابع آب، 8 میلیون هکتار از اراضی به صورت فاریاب و 6 میلیون هکتار به صورت دیم و 4 میلیون هکتار به صورت آیش است. مصرف بیش از 93 درصدی آب در بخش کشاورزی با بازدهی بسیار پایین، مهم ترین عامل بحرانی شدن آب است. انتخاب نوع سبک کشاورزی در ایران به هیچ وجه از نظر تولید محصول و اشتغال زایی پربازده نبوده و تنها حجم زیادی از آب کشور را به یغما می برد. اجرای کشاورزی سنتی و خرده مالکی دیگر منسوخ شده است و با تغییر اقلیم و پدیده ی خشکسالی، استفاده از روش سنتی در بخش زراعت و باغبانی، سودی برای بهره برداران نخواهد داشت. علت بالا بودن ضایعات در تولید محصولات کشاورزی را نیز می توان نشات گرفته از عدم بهره مندی از روش های علمی عنوان کرد و اگر سرمایه گذاری های لازم بر پایه دانش و تحقیقات علمی هدایت شده صورت پذیرد ،
می توانیم علاوه بر تامین مایحتاج داخل به اشتغال و صادرات پایدار نیز دست یابیم. کشت گلخانه ای، بهره برداری از منابع موجود بدون افزایش سطح کشت، استفاده از سامانه های نوین آبیاری و تناسب اراضی و نوع کشت از راهکارهای مناسب کاهش مصرف آب کشور می باشد.
متاسفانه آمارها نشان می دهد که بازار کار فارغ التحصیلان رشته ی کشاورزی چندان مساعد نیست. در صورتیکه مهارت آموزان این رشته می توانند با مکانیزه ی کردن کشت و بهره بردن از علوم آکادمیک دانشگاهی تغییرات اساسی در کشاورزی سنتی کشور ایجاد نمایند. از اینرو نه تنها کشاورزی سنتی باید پوست اندازی کند، بلکه نیازمند کاشت و برداشت گونه ها و ارقامی از محصولات زراعی هستیم که با خشکسالی سازگار باشند. باید توجه داشت که صرفه جویی در مصرف آب چه در بخش خانگی، کشاورزی و صنعتی بسیار حائز اهمیت و تاثیرگذار است و نیاز به اراده، عزم جدی و تخصیص اعتبار و بودجه ی لازم می باشد تا بتوان بحران کم آبی و خشکسالی را با تدابیر هوشمندانه ی عملی و علمی پشت سر گذاشت. کم آبی؛ معظلی که سال ها توسط بسیاری از کشورهای کم آب جهان با اصلاح زیر ساخت ها و کمک گیری از صنایع روز جهان حل شده است، هنوز نیازمند راهکارهای اساسی در کشور است.

* مهندس امین رشیدی