بیابان زایی ؛ چالشی‌ترین معضل محیط زیست

* مهندس فاطمه یحیایی

ایران، کشوری با 164 میلیون هکتار مساحت می باشد که  80 درصد وسعت ایران را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد و هرساله 5/1-1 میلیون هکتار به کویرهای ایران افزوده می شود. از این رو در فرهنگ ایران زمین، بیابان، واژه ی آشنایی است، چرا که فلات مرکزی ایران یکی از معروف ترین مناطق خشک جهان است.عوامل گسترش بیابان ها را می توان در دو موضوع اصلی اقلیم و تخریب انسانی جستجو کرد.

مسائلی چون هوا، اقلیم، ژئومورفولوژی، کمیت و کیفیت منابع آب و خاک از جمله معضلاتی است که در تمام دنیا قابل بررسی است. از فرسایش خاک که تحت تاثیر فرسایش آبی و بادی قرار دارد تا گرمایش زمین به عنوان یک عامل طبیعی در تشدید بیابان زایی نقش دارد. پیش بینی ها نشان می دهد که تا چند سال آینده 5/1 تا 2 درجه افزایش دما خواهیم داشت. ازاین رو، زنگ خطر آنجایی به صدا در می آید که  تمام عرصه‌های کشور تحت‌ تأثیر پدیده بیابان‌زایی هستند. در۱۰سال اخیر،۳۰درصد به مناطقی که تحت‌ تأثیر فرسایش بادی بیابان شده‌اند، اضافه شده است.

این مطالب مقدمه ای است برای پیدایش یکی از چالشی ترین معضلات محیط زیست بنام بیابان زایی . دردی که در سالیان اخیر به جان زمین افتاده و سبب از بین رفتن پوشش گیاهی و گسترش قلمروی بیابان ها شده است. پیشروی و توسعه ی بیابان ها زندگی بیش از 250 میلیون نفر در سراسر جهان را مستقیما و در عین حال زندگی بیش از صد کشور جهان را به طورغیرمستقیم به مخاطره می اندازد. آمارها حاکی از آن است که سالانه حدود 12 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی، مراتع و جنگل ها به بیابان تبدیل
می شوند. کارشناسان این حوزه بر آن عقیده اند، در سطح جهانی، چنانچه طی 25 سال آینده تخریب زمین و اراضی کشاورزی به سمت بیابان زایی با روند کنونی پیش رود به میزان 12 درصد از تولیدات محصولات غذایی در جهان کاسته خواهد شد. حال اگر سیر روند افزایش جمعیت را نیز تا سال 2050 به آن تحمیل نماییم بدون تردید توجه هرچه بیشتر به بیابان زدایی و افزایش سطح اراضی کشاورزی را، برای غلبه بر گرسنگی و ناامنی غذایی در جهان را باید جدی تر تلقی نمود.
پیشرفت بیابان ها در سراسر جهان به حدی بوده که به یکی از مسائل قابل توجه بوم شناسی و زیست محیطی تبدیل شده و روز هفدهم ژوئن مصادف با 27 خرداد به عنوان روز جهانی بیابان زدایی  در سراسر جهان نامگذاری شده است. از این رو کنوانسیون جهانی مقابله با بیابان زایی سازمان ملل (UNCCD) با هدف ایجاد مشارکت جهانی برای منعکس کردن و جلوگیری از بیابان زایی، تخریب زمین و جلوگیری از خشکسالی و حفظ محیط زیست در سال 1994 تاسیس گردید.
ایران؛سومین کشوری بود که به کنوانسیون مقابله با بیابان زدایی پیوست و فعالیت های بیابان زدایی خود را ازسال 1344 آغاز کرد اما در این بین از نقش تخریب انسانی نیز نباید غافل بود. حفر چاه های عمیق و استفاده ی بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و توسعه ی شهری و صنعتی که از دهه های پیش در ایران رواج یافت به یکی از مهم ترین علل بیابان زایی در ایران تبدیل شده است. به تبع این موضوع تخریب منابع و پوشش گیاهی و اراضی قابل بررسی است.

کاشت درختان و گیاهان مقاوم و متناسب با مناطق خشک، تعادل دام و مراتع برای حفاظت از پوشش گیاهی، جلوگیری از تخریب و تبدیل غیراصولی جنگل ها و مراتع، احیای شوره زارها و از همه مهم تر، حفظ منابع زیرزمینی آب و ممانعت از حفر چاه های عمیق و خالی شدن سفره های زیر زمینی می تواند از جمله راهکارهای مقابله با بیابان زایی باشد.

طبق آمار جهاد کشاورزی، در دوهه ی اخیر، حدود یک سوم کل روستاهای کشور خالی از سکنه شدند و این بحران حاشیه نشینی را مضاعف کرده است. بیابان زدایی باید به یکی از سیاست های اصلی نظام تبدیل شود، چرا که عدم توجه کافی به این مهم در سال های اخیر باعث بروز تهدیدات خطرناکی همچون فرسایش خاک، ریزگردها، هدررفت آب، مهاجرت بخش بومی مناطق خشک، سیلاب و نشست زمین شده است. البته در همه ی جای دنیا این وظیفه تنها به عهده ی دولت نبوده و نقش سازمان ها و تشکل های مردم نهاد در این میان بسیار پررنگ و حائز اهمیت است. زیرا اگر مشارکت مردم حتی در سطح روستاها و حوزه های آبخیز انجام نشود، طرح های مقابله با بیابان زدایی هرگز با موفقیت همراه نخواهد بود.