آیا تخصیص بودجه صداوسیما از محل حق بیمه شخص ثالث کارساز است؟

نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی بخش هزینه‌ای لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور با بندهای (الف) و (ب) تبصره ۱۰ ماده واحده این لایحه موافقت کردند و به این ترتیب شرکت‌های بیمه مکلف شدند مبلغی از درآمد حق بیمه شخص ثالث دریافتی را برای اقداماتی که منجر به کاهش تصادفات و مرگ‌ومیر و ساخت برنامه‌های فرهنگ‌سازی در جهت کاهش حوادث رانندگی مطابق برنامه عملیاتی آیین‌نامه مدیریت حمل‌ونقل و سوانح رانندگی می‌شود، هزینه کنند.

براساس بند (الف) تبصره ۱۰ ماده واحده لایحه بودجه ۱۴۰۱ کل کشور «شرکت‌های بیمه‌ای مکلفند مبلغ پنج هزار میلیارد ریال از اصل حق بیمه شخص ثالث دریافتی را طی جدولی که براساس فروش بیمه (پرتفوی) ‌هر یک از شرکت‌ها تعیین و به‌‌ تصویب شورای‌عالی بیمه می‌رسد به‌صورت ماهانه به حساب درآمد عمومی ردیف ۱۶۰۱۱۱ جدول شماره (۵) این قانون نزد خزانه‌داری کل کشور واریز کنند. وجوه واریزی شرکت‌های بیمه موضوع این بند به عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی محسوب می‌شود. منابع حاصله در اختیار سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای کشور، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، سازمان اورژانس کشور، جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران و سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران قرار می‌گیرد تا در ردیف‌های مربوط به این دستگاه‌ها در امور منجر به کاهش تصادفات و مرگ‌ومیر و ساخت برنامه‌های فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی در جهت کاهش حوادث رانندگی مطابق برنامه عملیاتی آیین‌نامه مدیریت حمل و نقل و سوانح رانندگی هزینه شود.»

به این ترتیب از سال آینده ۵۰۰ میلیارد تومان از پرتفوی صنعت بیمه به‌منظور فرهنگ‌سازی راهی خزانه صداوسیما و باقی نهادهای غیربیمه‌ای می‌شود؛ رویکردی که به عقیده بسیاری از کارشناسان نه فقط در راستای افزایش ضریب نفوذ بیمه در کشور مؤثر نخواهد بود که حتی به سبب افزایش احتمالی حق بیمه‌های شخص ثالث، خرید بیمه در باقی بخش‌ها را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد. افزایش ۳۷درصدی بیمه شخص ثالث در سال ۱۴۰۰ به سبب افزایش ۴۵درصدی دیه به‌تنهایی واکنش‌های بسیاری به همراه داشت که این بار نیز اختصاص چنین بودجه‌ای از سبد پرداختی مردم برای ساختن فرهنگ خرید بیمه از مدخل رسانه ملی معضل دیگری پیش خواهد آورد.

آیا فرهنگ را باید ساخت؟

عمر بیمه در ایران به بالای ۸۰ سال می‌رسد، ولی ضریب نفود بیمه در کشور هنوز رقمی بالاتر از ۲/۵ درصد را تجربه نکرده است. این رقم در مقایسه با میانگین هفت‌درصدی آن در دنیا می‌تواند حاکی از معضلی بزرگ در پیکره صنعت بیمه باشد.
کارشناسان از سه فاکتور اقتصاد، عوامل فرهنگی و اجتماعی و عملکرد شرکت‌های بیمه در ایران به‌عنوان عوامل تأثیرگزار بر میزان خرید بیمه‌نامه از سوی مردم یاد می‌کنند. به‌طور حتم فشار تورم و کاهش قدرت خرید مردم بیمه را از سبد خرید آنها حذف می‌کند، ولی تفهیم این مطلب به مردم که بیمه هزینه‌ای اضافه نیست و به‌نوعی سرمایه‌گذاری است، رویکردی است که صرفاً به سبب فرهنگ‌سازی و برنامه‌های آموزشی گسترده میسر خواهد بود. اما آیا فرهنگ را می‌توان امری آموختنی و قابل انتقال دانست؟

اسدالله نقدی، راهبر میز مطالعات اجتماعی پژوهشکده بیمه، معتقد است فرهنگ موضوعی آموختنی و قابل تغییر است، ولی تغییرات فرهنگی به‌راحتی تغییر در سایر حوزه‌ها نیستند و نیازمند زمان و توجه به پیچیدگی لایه‌های درونی آن است. او در این‌باره می‌گوید: «طبق نظر جان التون مایو، جامعه‌شناس و پژوهشگر صنعت و مدیریت، ایجاد تغییرات فرهنگی بسیار زمان‌بر و پیچیده هستند، اما با روش‌های صحیح می‌توان در خصوص امور فرهنگی مانند ترافیک، سلامت و فرهنگ بیمه تغییراتی ایجاد کرد.»

به گفته اسدالله نقدی عواملی که در شکل‌گیری فرهنگ بیمه تأثیرگذار هستند، به دو دسته رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شوند. مجموعه رسمی شامل کارگزاران صنعت بیمه، نمایندگی‌ها و دفاتر فروش خدمات بیمه‌ای؛ سیاست‌ها و برنامه‌های صنعت بیمه و نهاد ناظر و کارگزاران غیررسمی و مدیران و متخصصان می‌شود که به‌طور مستقیم در مواجهه با حجم زیادی از بیمه‌گزاران بار ایجاد ترغیب و آگاهی را به دوش می کشند. ثبات و منصفانه‌بودن قوانین و سیاست‌های اقتصادی و مالی دسته دوم عوامل هم که به‌طور غیرمستقیم در روند آگاه‌سازی جمعی فعالیت دارند، شامل رسانه‌ها، نظام آموزشی و عامل جامعه‌پذیری و به‌خصوص «تجارب زیسته افراد» در تعامل با صنعت بیمه که دهان‌به‌دهان در نشست‌های خانوادگی و دوستانه در مورد بیمه و بیمه‌نامه و شرکت‌ها ردوبدل می‌شود و منابع غیررسمی مانند دوستان و اطرافیان و… می‌شود.

او در این‌باره افزود:‌ «یک مؤلفه مهم دیگر درباره فرهنگ عمومی بیمه و اهمیت آن بحث فرهنگ بیمه‌گری است که به رعایت حقوق بیمه‌گزاران توسط بیمه‌گران در زمان تعیین نرخ مربوط می‌شود؛ به این معنا که نرخ هر محصول جدیدی باید متناسب با ریسک باشد و در زمان پرداخت خسارت هم، جبران واقعی خسارت متناسب با پوشش بیمه‌ای و در زمان مناسب صورت بگیرد. مجموع این امور به کمیت و سطح سرمایه اجتماعی صنعت بیمه نیز مربوط می‌شود. پس فرهنگ بیمه قابل تغییر است، اما با ابزارهای علمی و پیچیدگی‌های خاص خودش که نیازمند حرکت هوشمند و برنامه‌ریزی‌شده است.»

صداوسیما کمک کند، اما غیرانتفاعی

آمار بیمه‌نامه‌های عمر صادره در کشور و ضریب نفوذ آن نسبت به میزان جهانی و حتی برخی کشورهای هم‌تراز بسیار پایین‌تر است. هرچند در سال‌های اخیر فروش بیمه عمر افزایشی نسبی داشته است، اما هنوز با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد. در این میان نبود اطلاعات کافی، درآمد پایین، عدم اطمینان به شرکت‌های بیمه، دوراهی بانک و بیمه و مواردی از این‌ دست از دلایل عدم نفوذ مناسب بیمه زندگی در کشور به‌شمار می‌روند.

اسدالله نقدی در پاسخ به این سؤال که چه دلایلی از منظر فرهنگی و اجتماعی در پایین‌بودن ضریب نفوذ بیمه در ایران نقش دارند، گفت:‌ «در این مورد دو فاکتور مهم وجود دارد. یک عامل درون خود صنعت بیمه است؛ مانند عملکرد شرکت‌های بیمه در راستای جبران خسارت و ایفای تعهدات و ذهنیت و نگاه و نگرش مردم به عملکرد صنعت و کارگزاران آن، یعنی شرکت‌های بیمه و دوم شرایط فرهنگی و اجتماعی و درک خطر و مخاطره و اهمیت تضمین و تأمین و آینده‌نگری که مستلزم عقلانیت و توسعه‌یافتگی است. البته برخی باورهای فرهنگی و عادت‌واره‌ها مبتنی بر تقدیرگرایی هم در میزان گسترش بیمه‌های اختیاری مؤثر هستند. حتی تصور می‌کنم ارزش جان و تضمین مال، آنچنان که باید در فرهنگ عمومی ما جا نیفتاده است. همچنین از متغیر سواد بیمه‌ای هم در اینجا نباید غفلت کرد. مطلب مهم دیگر سرمایه اجتماعی و سرمایه نهادی صنعت بیمه است. بر اساس پیمایش ملی سرمایه اجتماعی صنعت بیمه که در سال ۱۴۰۰ توسط پژوهشکده بیمه انجام شد، سرمایه اجتماعی صنعت بیمه کشور در حد متوسط است و این یکی از موانع ارتقای فرهنگ و گفتمان بیمه در جامعه به‌شمار می‌رود که باید در این زمینه مطالعات عمیق‌تر و سرمایه‌گذاری‌های بیشتری صورت بگیرد.»

او درباره نقش نهادهایی مانند هلال احمر یا صداوسیما در افزایش میزان آشنایی و آگاهی مردم از بیمه‌های غیراجباری گفت:‌ «هلال احمر را در امر مخاطرات و سوانح و کمک‌ در فجایع و فعالیت‌های داوطلبانه مهم می‌دانم، اما در زمینه فرهنگ‌سازی بیمه چندان سهم و وظیفه‌ای برای آن قائل نیستم و اساساً هم این جمعیت خیلی ابزارهای رسانه‌ای و آموزشی برای فرهنگ‌سازی در اختیار ندارد، اما صداوسیما حتماً در گسترش فرهنگ بیمه مؤثر است، ولی هزینه این تأثیر نباید از جیب بیمه‌گزاران تأمین شود. مسائلی مانند بیمه، بهداشت و آموزش‌وپرورش فرابخشی هستند و چون بیمه از ابزارهای مهم رونق اقتصادی و تاب‌آوری اجتماعی در جوامع امروزی است، ایجاد بسترهای لازم برای آگاهی‌سازی در رابطه با آن نیازمند فعالیت‌هایی گسترده‌تر و هوشمندانه‌تر خواهد بود. من تصور می‌کنم ترویج بیمه و تعمیق گفتمان آن با پرداختن و سرمایه‌گذاری در این امور در راستای کمک به توسعه کشور وظیفه ذاتی رسانه رسمی کشور است، ولی باید بدون چشم‌داشت و انتفاعی باشد.»

بیمه صنعتی فرابخشی است

راهبر میز مطالعات اجتماعی پژوهشکده بیمه، وارد کردن سهم زیادی از پرتفوی حق بیمه شخص ثالث به بودجه نهادهایی چون صداوسیما و هلال احمر با سابقه فرهنگ‌سازی نه‌چندان درخشان را باری اضافی بر پیکره صنعت بیمه کشور می‌داند و معتقد است به افزایش حق بیمه‌ها از سوی شرکت‌های بیمه و در نهایت دوری بیشتر مردم از خرید بیمه‌های اختیاری منجر خواهد شد.

او در این‌باره اضافه کرد: «بیمه از جمله موضوعات فرابخشی مانند بهداشت، سلامت، آموزش و… است و خدمات آن برای همه بخش‌های نظام‌های اجتماعی و اقتصادی است؛ بنابراین سهم مورد اشاره در نهایت از خریداران خدمات بیمه اخذ خواهد شد، زیرا شرکت‌های بیمه به‌طور رسمی یا غیرمستقیم آن را بر قیمت‌های تمام‌شده اضافه می‌کنند. ولی اضافه‌کردن این بار به بیمه‌گزاران صحیح نیست، چون این مبلغ از محل حق بیمه پرداخت می‌شود و باعث فشار بر مردم و کسب‌وکارها خواهد شد.»

به عقیده نقدی در بیمه‌های بازرگانی و اختیاری که ضریب پوشش و نفوذ‌شان در ایران اصلاً بالا نیست، این قوانین و تخصیص بودجه به نهادی غیربیمه‌ای و به تبع آن افزایش قیمت بیمه‌نامه‌ها موجب بازدارندگی بیشتر در این زمینه خواهد شد. در حالی که طبق تحقیقات انجام‌شده در پژوهشکده بیمه و مؤسسه بیمه ژنو سوئیس، بیمه‌های بازرگانی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در کنار بیمه‌های اجتماعی نقش بزرگی در کاهش نابرابری‌های اجتماعی و تضمین رشد پایدار اقتصادی دارند و به همین سبب باید از صنعت بیمه به‌عنوان یک صنعت پایه و فرابخشی حمایت شود.