ایران، سرزمینی که روزگاری به داشتن قنات‌های پرآب و رودخانه‌های خروشان شهره بود، امروز با بحران بی‌سابقه‌ای در منابع آبی روبه‌روست. کاهش نزولات آسمانی، مدیریت نادرست منابع آب، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و الگوهای ناپایدار مصرف، همگی دست به دست هم داده‌اند تا «آب» به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشور تبدیل شود. این بحران، دیگر تنها یک هشدار نیست؛ بلکه اخطاری جدی است که اگر به موقع به آن پاسخ داده نشود، تبعات جبران‌ناپذیری برای محیط زیست، اقتصاد و امنیت ملی خواهد داشت.
بر اساس گزارش‌های رسمی، بیش از ۸۰ درصد مساحت ایران با خشکسالی بلندمدت دست و پنجه نرم می‌کند. سطح آب‌های زیرزمینی در بسیاری از دشت‌های کشور به شدت کاهش یافته و فرونشست زمین به پدیده‌ای رایج تبدیل شده است. از سوی دیگر، رودخانه‌ها و تالاب‌های مهمی مانند زاینده‌رود، هامون و گاوخونی یا خشکیده‌اند یا در آستانه نابودی قرار دارند. این وضعیت نه‌تنها زندگی کشاورزان و جوامع محلی را تهدید می‌کند، بلکه مهاجرت‌های محیط‌زیستی و اختلافات منطقه‌ای بر سر آب را نیز تشدید کرده است.
از اینرو امروز که فرایند شیرین‌سازی آب دریا در خلیج فارس به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای تأمین آب شرب و صنعتی کشور تبدیل شده، باید بیش از هر زمان دیگری با نگاهی آینده‌نگر و مسئولانه به اثرات زیست‌محیطی آن توجه کنیم. تجربه جهانی به وضوح نشان داده که غفلت از پیامدهای اکولوژیک پروژه‌های بزرگ مهندسی، همواره بهای گزافی بر طبیعت و جوامع انسانی تحمیل کرده است. در مورد شیرین‌سازی آب دریا، دیگر زمان آن گذشته که پس از بروز فاجعه به فکر چاره‌جویی باشیم؛ بلکه باید از همان مراحل طراحی، اجرا و بهره‌برداری، ملاحظات زیست‌محیطی را در اولویت قرار دهیم.
خلیج فارس به عنوان یکی از حساس ترین اکوسیستم‌های آبی جهان، میزبان تنوع بی‌نظیری از گونه‌های دریایی، آبسنگ‌های مرجانی و جوامع ماهیگیری است که هرگونه بی‌توجهی به حفظ تعادل آن می‌تواند فاجعه‌ای اکولوژیک و اقتصادی را رقم بزند. فرایند شیرین‌سازی با تولید پساب بسیار شور و گرم، استفاده از مواد شیمیایی مضر و مصرف انرژی بالا، تهدیدات جدی برای این اکوسیستم منحصر به فرد ایجاد می‌کند. تخلیه پساب شور نه‌تنها تعادل شیمیایی آب دریا را برهم می‌زند، بلکه حیات گونه‌های حساسی مانند مرجان‌ها را که به تغییرات شوری و دما بسیار آسیب‌پذیر هستند، به خطر می‌اندازد.
ورود پساب گرم به دریا نیز می‌تواند منجر به ایجاد مناطق مرده با اکسیژن کاهش‌یافته شود که حیات آبزیان را ناممکن می‌سازد. این پدیده نه‌تنها تنوع زیستی را کاهش می‌دهد، بلکه معیشت جوامع محلی وابسته به صیادی را نیز تهدید می‌کند. از سوی دیگر، مواد شیمیایی مورد استفاده در فرایند شیرین‌سازی مانند کلر و ضدعفونی‌کننده‌ها می‌توانند در زنجیره غذایی تجمع یافته و در بلندمدت هم بر اکوسیستم دریایی و هم بر سلامت انسان‌ها تأثیر منفی بگذارند.
تأثیرات منفی شیرین‌سازی تنها به محیط دریایی محدود نمی‌شود. افزایش برداشت آب دریا می‌تواند باعث نفوذ آب شور به سفره‌های آب زیرزمینی و آلودگی منابع آب شیرین طبیعی شود. این پدیده که به “تهاجم آب شور” معروف است، بحران آب در مناطق ساحلی را تشدید می‌کند. همچنین، مصرف بالای انرژی در تأسیسات شیرین‌سازی که عمدتاً از سوخت‌های فسیلی تغذیه می‌کنند، به انتشار گازهای گلخانه‌ای و تغییرات اقلیمی دامن می‌زند.
با این حال، نمی‌توان و نباید به کلی از شیرین‌سازی آب دریا چشم‌پوشی کرد، چرا که در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور، این فناوری تنها راه تأمین آب شرب است. اما راه‌حل در به‌کارگیری مسئولانه‌تر این فناوری نهفته است. استفاده از سیستم‌های پیشرفته‌تری مانند اسمز معکوس با بازدهی بالاتر، بازیابی انرژی از جریان‌های پساب، و یکپارچه‌سازی انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند اثرات منفی را کاهش دهد. مدیریت هوشمندانه تخلیه پساب با رقیق‌سازی قبل از ورود به دریا و ایجاد مناطق حائل نیز از دیگر راهکارهای مؤثر است. نکته کلیدی این است که شیرین‌سازی باید به عنوان بخشی از یک راه‌حل جامع مدیریت آب در نظر گرفته شود، نه تنها راه چاره. این فناوری باید در کنار سایر راهکارها مانند بازیافت آب‌های خاکستری، کاهش هدررفت در شبکه‌های توزیع، کشاورزی پایدار و مدیریت تقاضا به‌کار گرفته شود. انجام ارزیابی‌های زیست‌محیطی جامع قبل از احداث هرگونه تأسیسات جدید و نظارت مستمر بر عملکرد تأسیسات موجود نیز از ضروریات است.
اگر امروز به فکر نباشیم، فردا مجبور خواهیم بود با انقراض گونه‌های دریایی، نابودی صنعت ماهیگیری، آلودگی گسترده سواحل و حتی تهدید سلامت انسان‌ها دست و پنجه نرم کنیم. خلیج فارس تنها یک منبع آب نیست، بلکه یک میراث طبیعی و اقتصادی ارزشمند است که حفظ آن برای نسل‌های آینده وظیفه همه ماست. شیرین‌سازی آب دریا می‌تواند بخشی از راه‌حل بحران آب باشد، اما تنها در صورتی که از هم اکنون، قبل از غیرقابل‌جبران شدن خسارات، با مسئولیت‌پذیری کامل با آن برخورد کنیم. آینده پایدار در گرو تصمیم‌های خردمندانه‌ای است که امروز می‌گیریم.
