زنگ خطر آلودگی دریای خزر !

دریای خزر، به عنوان بزرگ ترین دریاچه جهان، طی سال‌های گذشته به دلیل عوامل مختلف به مجموعه‌ ای از آلودگی‌ها تبدیل شده است که علاوه ‌بر اینکه اکولوژی این دریاچه از نظر زیست محیطی دچار بحران است، سلامت انسان‌ها را نیز نشانه گرفته است. این دریاچه به دلیل برخورداری از خط ساحلی طولانی و وجود مناطق مختلف شهری، صنعتی و کشاورزی در مجاورت خود، زیر فشار آسیب ها و آلودگی های زیست محیطی فراوانی قرار دارد. زباله های دپو شده در ساحل دریای خزر شهرهای ساحل نشین و ورود شیرآبه آن‌ها به دریای خزر به یک بحران جدی تبدیل شده است اما آلودگی‌های دریای خزر تنها به معضل زباله یا آلودگی‌های نفتی ختم نمی‌شود بلکه فاضلاب بسیاری از شهرهای استان‌های شمالی کشور نیز وارد این دریاچه می‌شود.

متاسفانه در بسیاری از شهرهای حاشیه ساحلی دریای خزر، به علت عدم وجود تصفیه خانه های مناسب، فاضلاب ها و شیرابه های زباله های مصرفی از طریق ورود به رودخانه ها، وارد دریای خزر می شود. بسته بودن دریاچه خزر به عنوان بزرگ ترین مجموعه بسته آبی جهان نسبت به دریاهای آزاد، لزوم توجه بیشتری در برابر آلودگی ها و انواع آلاینده های صنعتی را می طلبد. اما این تنها یک سمت ماجراست. آلودگی های نفتی دریای خزر از جمله مسائل مهمی است که نمی توان براحتی از آن گذر کرد.این آلودگی ها علی رغم اینکه ایران برداشت نفتی از این دریا را ندارد ، در حالی است که مشاهده لکه عظیم نفتی در سواحل حاشیه مجاور مازندران و گلستان بسیار نگران کننده است. عمده ترین آلودگی های نفتی در این منطقه، توسط کشور آذربایجان صورت می پذیرد. تنها با وجود هزار چاه نفت و صد سکوی فعال نفتی در این کشور و قرار گرفتن مرز ساحلی ایران در جنوب دریای خزر و شیب موجود به علت حرکت و وجود جریان های آبی، انتقال و رسوب آلودگی های نفتی و هیدروکربنی در این بخش بیش از سایر مناطق خزر است. تاثیر مستقیم آلودگی های فوق الذکر در زیستگاه آبزیان موجود بالاخص انواع ماهی هایی که منشای اقتصادی در ارتزاق حاشیه نشینان خزر بسیار بالاست. البته آلودگی ماهی های دریای خزر هم از جمله مواردی است که باید مورد توجه مسئولان محیط زیست قرار بگیرد.

گزارشی در این زمینه منتشر شده است که متاسفانه سالانه هزاران تن آهن، روی، منگنز، مس و همچنین فلزات سنگین دیگری چون سرب، نیکل و کادمیوم از سوی کشورهای حاشیه دریای خزر وارد این حوضه می‌شود. در میان این فلزات،  بیشترین آلودگی ناشی از فلزات سنگین را مربوط به فلزاتی چون آرسنیک، جیوه، کرم و نیکل می باشد که متاسفانه فاجعه ی زیست محیطی دقیقا از همین قسمت آغاز می شود. چرا که این آلودگی ها به بدن آبزیان وارد شده و در صورت مصرف برای انسان بسیار خطرزا خواهد بود. به گونه ‌ای که مطالعات انجام شده نشان می‌دهد ، میزان سرب موجود در ماهی سفید که البته اکنون با قیمت های نجومی فروخته و به مصرف می رسد و میزان سرب و کادمیوم در ماهی بیش از میزان استاندارد است. این میزان به حدی بالاتر از حد مجاز است که کارشناسان این حوزه توصیه می کنند که  ماهیان دریای خزر یا استفاده نشوند و یا به سالی یک بار بسنده شود.

هر ساله نیز،  انقراض ماهیان خاویاری و استخوانی و مرگ دسته جمعی ماهیان کفال و کپور تنها بخشی از فاجعه زیست محیطی خزر می باشد.

در این بین سالهاست ، کارشناسان وفعالان محیط زیست زنگ خطر آلودگی ها و آلاینده های زیست محیطی در این منطقه را به صدا درآورده اند و در مورد عواقب آن نه تنها بر آبزیان و گونه های جانوری دریاچه، بلکه درباره زندگی ساکنین این خطه نیز هشدار داده اند. سرطان زا بودن سموم ارگانوکلره و ارگانوفسفره در پساب فاضلاب ها و شیرابه های سرریز شده  به داخل این دریاچه امری نیست که بتوان به سادگی از آن گذر کرد.

اگرچه بررسی های دقیق و کارشناسانه ای بین ارتباط مستقیم شیوع سرطان در خطه شمال و این آلودگی ها صورت نگرفته است، اما بی شک، بی ارتباط با اکوسیستم تخریب شده موجود و مصرف آبزیان آلوده نیز نبوده است. همچنین استفاده ی غیر کارشناسانه کشاورزان از سموم و کودهای شیمیایی در این خطه حاصلخیز باعث مسمومیت و آلودگی خاک به نیتریت ونیترات ها و شستشوی خاک ها در باران های فصلی و انتقال به بستر این دریاچه از هشدارهای جدی آلودگی در این دریاچه بوده است.

تصویب پروتکل های بین المللی برای بررسی و کنترل اثرات سوء فرامرزی فعالیت کشورهای حاشیه دریای خزر و انبوه دیگری از اسناد بین‌المللی حاوی تعهدات عام زیست محیطی، یک فعالیت بین المللی است که تنها بخشی از نجات این دریاچه را شامل می شود. بدیهی است با تسریع فعالیت های داخل و لزوم برنامه ریزی های دولت و مسئولین استان های شمالی هم جوار دریای خزر در تاسیس زیرساخت های فاضلاب های شهری و مدیریت پسماندها می توان برای حفاظت از دریای خزر گام برداشت.

مرتضویی – کارشناس محیط زیست